Lelijkheid versus schoonheid in het algemeen

Bekeken vanuit de westerse beschaving

Door de eeuwen heen zijn er diverse definities gevormd door filosofen, schrijvers en kunstenaars over schoonheid. Al het gene wat niet onder de definitie viel van schoonheid was daarmee de aangewezen lelijkheid. Lelijkheid werd dus enkel gedefinieerd als het tegenovergestelde van de schoonheid. Raakpunten waren wel dat zowel de schoonheid als de lelijkheid smaak betreft passend bij een bepaalde periode en passend bij een bepaald continent.

“Iets is mooi als we er, indien het van ons was, blij mee zouden zijn en we het nog steeds mooi zouden vinden als het aan iemand anders toebehoorde”. (Umberto Eco) Mooi wordt hier vaak omschreven als goed geproportioneerd en harmonieus. Maar hoe dit vertaald wordt is onderhevig aan veranderingen. Door theoretische standpunten naast werken uit andere periode te leggen kan er gezien worden wat er in de ene eeuw als goed geproportioneerd en harmonieus werd gezien terwijl dit in de andere eeuw niet noodzakelijkerwijs meer was. Zo werd proportie in de middeleeuwen gezien als bijvoorbeeld de afmeting en vorm van een gotische kathedraal terwijl dit in de renaissance werd ervaren als iets primitiefs en barbaars. De begrippen mooi en lelijk zijn dus gerelateerd aan verschillende perioden en culturen.

“Hegel (Georg Wilhelm Friedrich) stelt dat de subjectieve smaak ten aanzien van de schoonheid geen vaste regels kent en dat dit een geluk is voor beide partijen in een huwelijk”. (uit geschiedenis van de lelijkheid)

Niet enkel wordt schoonheid en lelijkheid omschreven vanuit esthetische waarden. Vaak gebeurt dit ook vanuit politieke en sociale standpunten. Zo verandert het hebben van veel geld een onvermogen tot het tegenover gestelde. Geld compenseert lelijkheid “want je kunt ermee een mooie vrouw kopen”. (1844 Marx, economische filosofische manuscripten).
Geld en macht hangen samen. Hoe lelijk je ook was je werd vol toewijding geschilderd door de hofschilder. De hofschilder deed eerder zijn best gebreken te camoufleren dan de zichtbare gebreken breed uit te meten. Charisma en de aantrekkingkracht van de rijkdom zorgde er vervolgens voor dat de onderdanen het werk vol aanbiddingen bekeken. Vandaag de dag koop je met veel geld een nieuw gezicht bij de plastische chirurg.


Wat is lelijk dan.
In het schone heeft de mens zich altijd opgeworpen als criterium. Hieruit ontstonden en ontstaan nog steeds normen voor het schone en de volmaaktheid. De mens spiegeld zichzelf in datgene wat ze wil zien en wil ervaren. Het lelijke is een degradatie hiervan. Lelijk is datgene wat als waardeoordeel lelijk met zich mee draagt. Denk hierbij aan uitputting, zwaarte, verminking, onvrijheden (door bijvoorbeeld verlamming en kramp), ouderdom, aftakeling, reuk en kleuren van ontbinding. Misvormingen en spelingen van de natuur werden vaak meedogenloos weer gegeven door de kunstenaars en beschouwd als lelijk. Misvormingen van de natuur werden in de middeleeuwen ook wel gedrochten genoemd. Het waren wonderbaarlijke en verbijsterende maar wel natuurlijke verschijnselen. Dit verschilde van de monsters die werden gezien als afstammelingen van een niet menselijk ras.

Vanaf de Renaissance werd de wereld een stuk groter. Ontdekkingsreizigers gingen de wereld over en kwamen van alles tegen wat nog nooit eerder gezien was. Ze verzamelde rariteitenkabinetten waar ook mensen een onderdeel in kregen. Aan de vorstenhoven in heel Europa waren van deze menselijke rariteiten te vinden. Ze werden verzameld, opgekocht of in dienst genomen. In werk van diverse kunstenaars zijn bijvoorbeeld dwergen terug te vinden. Een van de bekendste werken is dat van Diego Velázquez. Las Menias uit 1656 werd later weer als inspiratiebron gebruikt voor andere kunstenaars zoals in 1957 door Picasso.

Door het verdwijnen van de monarchieën verplaatste de vorstelijke rariteiten zich naar de kermis. Exploiteren van mensen zou tegenwoordig niet meer kunnen maar destijds zag men er
geen kwaad in om bezoekers te vermaken met de wanschepsels zoals ze in die tijd werden genoemd. Op strooibiljetten en in krantenadvertenties werden de rariteiten als het meisje met de aan elkaar gegroeide benen als kermisamusement aangeprezen (de meermin). Andere geëxploreerde vrouwen waren bijvoorbeeld de eskimo uit 1657 in Den Haag. Aanbevolen onder de omschrijving “een wild wijf met een kind”. Madame Coffullia was de vrouw met de baard waarvoor in Utrecht een bewijs van echtheid was gegeven. De bekendste der dwergen was prinses Johanna Paulina Musters. Geboren in 1876 te Ossendrecht. Op achttienjarige leeftijd was ze 46 centimeter hoog en vier kilo zwaar.

In geuren en kleuren werd er op de kermis aan de ongeletterde mens verteld hoe de mensen aan hun afwijkingen zouden zijn gekomen. Dit werd natuurlijk gedaan aan de hand van de toenmalige wetenschap. Gelukkig weten we vandaag de dag beter. Er werd verteld dat het wanschepsel een gevolg was van de inbeelding van de moeder, van verrotting of bederf of door de vermenging van zaad door prostitutie. De wanhebbelijke samenkomst tussen man en vrouw zou resulteren in het baren van deze wanschepsels.

De oorzaak werd vaak in de verderfelijkheid van de vrouw gezocht. En de manipulatieve uitleg moest een les zijn om deze verderfelijkheid te voorkomen. We hebben het tot nu toe vooral gehad over uiterlijkheden. Echter komen we hier ook op het punt van verderfelijkheid, karakter, gedrag en verleiding. Onderwerpen die ook aangeduid kunnen worden met de lelijkheid van de vrouw. We hebben dus de innerlijke en de uiterlijke lelijkheid. Beide begrippen vinden we binnen de (kunst) geschiedenis in veelvoud terug. Mooi en lelijk liggen soms erg dichtbij elkaar. Zo is de femme fatale mooi en lelijk te gelijk. Ze verleid je met haar mooie uiterlijk om je vervolgens de dood in te jagen. Lelijkheid is dus in deze zin verwant aan slechtheid. Je kunt hierbij denken aan de verleidster en de heks. Naast de tastbare mens zijn er ook de vrouwelijke klassieke personages, de vrouwelijke bijbelse en de religieuze personages. Denk aan de mythische personages en wezens als de sirenen en de Sphinx.